Prof. Dr. Nevzat ARTIK
Gıda Güvenliği Uzmanı
Ankara Üniversitesi Müh. Fak. Gıda Müh. Bölümü-ANKARA
GİRİŞ
Pestisitler özellikle hayvansal ve bitkisel tarım alanlarında zararlı olarak adlandırılan organizmalara ve hastalıklara karşı kullanılan kompleks moleküllerdir. Bu moleküller farklı ilaçların yapımı için belli oranlarda ve formülasyonlarda karıştırılır ve bu şekilde mücadelede kullanılan zirai ilaçlar elde edilmiş olur. Pestisitler kimyasal bir maddeden oluşabileceği gibi virüsler veya farklı biyolojik ajanlardan da elde edilebilir.
Pestisitler kullanım alanına göre yedi farklı türe ayrılır;
- İnsektisit: Haşerelere karşı kullanılır.
- Fungusit: Mantar türlerine karşı kullanılır.
- Herbisit: Yabancı ot mücadelesinde kullanılır.
- Mollusisit: Yumuşakça türleriyle mücadele esnasında kullanılır.
- Rodentisit: Kemirgen türlerine karşı kullanılır
- Nematisit: Nematodlara karşı kullanılır.
- Akarisit: Akarlara karşı kullanılır.
Pestisit haşereleri kontrol etmek, yok etmek, kovmak veya çekmeyi amaçlayan her türlü maddeye verilen isimdir. Bir hasara, maddi kayba, hastalık bulaştırmaya veya yeni hastalık üretmeye neden olan her türlü canlı organizmaya da haşere adı verilmektedir. Haşereler böcek veya fare gibi hayvanlar olabileceği gibi, yabani otlar gibi istenmeyen bitkiler veya bitki hastalıkları veya virüsleri gibi mikroorganizmalar da olabilirler.
Pestisitler doğal veya sentetik olmak üzere iki gruba ayrılır. Doğal türler arasında haşereleri yok eden Bacillus thuringiensis gibi canlı organizmalar da bulunur. Ayrıca evlerimizde kullandığımız klozet temizleyici, küf sökücü, dezenfektanlar gibi birçok ürününün içeriğinde de pestisit var.
Pestisit Çeşitleri Nelerdir?
Pestisitler genel olarak yok ettikleri haşere türlerine göre gruplandırılmaktadır ve bunu altı alt başlıkta ele almak mümkündür.
- İnsektisidler– Böcek ilaçları
- Herbisitler– Ot ilaçları
- Rodentisitler– Fare ilaçları
- Bakterisitler– Bakteri ilaçları
- Fungisidler– Mantar ilaçları
- Larvisidler– Larva ilaçları
Bu sınıflandırmaya ek olarak, pestisit türlerini biyoçözünürlüklerine göre sınıflandırmak da mümkündür. Bu sınıflandırmaya göre:
- Biyoçözünür– Biyo çözünür pestisitler, mikroplar ve diğer yaşayan organizmalar tarafından zararsız bileşenlere parçalanabilen türdür.
- Kalıcı– Kalıcı tür ise parçalanmadan önce bütünlüğünü en az aylar ve hatta yıllar boyunca koruyan türdür.
Son olarak pestisit türlerini kimyasal içeriklerine ve üretim tekniklerine göre sınıflandırmak da mümkündür:
- Organofosfat– Çoğu organofosfatlar böcek ilacıdır ve böceklerin sinir taşıyıcılarının fonksiyonlarını düzenleyen enzimlere müdahalede bulunarak, organizmaların sinir sistemini etkiler.
- Karbamat– Organofosfatlar gibi karbamatlar da sinir taşıyıcılarının fonksiyonlarını düzenleyen enzimlere müdahalede bulunarak, organizmaların sinir sistemini etkiler. En büyük farkı ise enzimler üzerindeki etkinin zaman içerisinde kendiliğinden yok olmasıdır.
- Organoklor– Geçmiş zamanda çok sık kullanılan bu tür, çok kalıcı ve hem çevre hem de insan sağlığı üzerinde ciddi hasarlara neden olduğundan dolayı günümüzde birçok ülke tarafından yasaklanmıştır.
- Piretroid– Bu tür, çiçeklerde doğal olarak üretilen bir pestisit olan piretrinin sentetik türüdür. Bu insan yapımı pestisit türünün geliştirilmesindeki en büyük amaç, doğa içerisindeki kararlılığı en üst düzeye çıkartmaktır.
- Sülfonilüre Herbisitler– Sülfonilüre herbisitler çok çeşitli yabani ot kontrolü için geliştirilmiş ticari ürünlerdir.
- Biyopestisitler– Biyopestisitler ise hayvanlar, bitkiler, bakteriler ve belirli türdeki minerallerden elde edilen doğal maddelerden türetilen türdür.
Pestisit Nerelerde Kullanılır?
Mevcut yasalar ve düzenlemeler, üreticilerin haşereleri önlemek amacıyla bazı yönetim uygulamalarını kullanmayı zorunlu kılmaktadır. Dünya genelinde organik tarımda bu gibi ilaçların kullanım oranını azaltmak için çeşitli teşviklere ve girişimlere yeni yeni başlanmıştır.Bu tarım türünde çiftçiler ve üreticiler kemik unu, kompost ve gübre gibi doğal besinler kullandıklarından dolayı biyolojik haşere kontrol yöntemlerini tercih etmektedir.
Peki, biyolojik haşere kontrolü nedir? Bu kontrol türünde genellikle avcı böcek türleri alana salınmakta ve mahsulleri tahrip eden zararlı haşereleri yemeleri sağlanmaktadır.
Pestisit Hangi Sebze ve Meyvelerde Var?
Uzmanlar, geleneksel yöntemlerle yetiştirilen meyve ve sebzelerin %70’inin 230 farklı türdeki pestisit içerdiğini belirtmektedir. Amerikan Tarım Bakanlığı’nın yaptığı son araştırmaya göre çilek ve ıspanak en çok pestisit tutan meyve ve sebze. Yapılan araştırmalarda çileklerin yaklaşık 20 pestisit türünü barındırdıklarını ve ıspanağında diğer tüm meyve sebzelere kıyasla ağırlık bakımından yaklaşık olarak iki kat daha fazla pestisit içeriği barındırdığını göstermiştir
Pestisit tutma özelliği açısından ıspanağı ve çileği sırasıyla;
- Nektarin
- Elma
- Üzüm
- Şeftali
- Kiraz
- Armut
- Domates
- Kereviz
- Patates
- Biber türleri takip etmektedir.
Ülke genelinde yapılan bir başka araştırmaya göre geleneksel yöntemlerle yetiştirilen şeftali, kiraz ve elmaların %98’inde en az bir tür pestisit olduğu saptanmış.
Ülkemizde Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından yapılan düzenlemeler doğrultusunda insan sağlığı için zararlı olduğu klinik araştırmalarla kanıtlanmış birçok toksik kimyasal kullanımı yasaklanmıştır. Ancak faydalı olarak bilinen pestisitler üzerindeki olası etkiler üzerine yapılan araştırmalar devam etmektedir. Yakın zamanda yapılan araştırmalardan biri uzun süre pestisitlere maruz kalmanın doğurganlığı azalttığını iddia etmektedir.
Mevcut pestisit maruziyeti ve bunların insan sağlığı üzerindeki uzun soluklu etkilerini kanıtlamak için daha fazla çalışma yapılmasına gerek var. Uzmanlar da genellikle organik yöntemlerle üretilen meyve ve sebzelerin daha az pestisit kalıntısına sahip olduğunu belirtmektedir.
Tüm bunlara ek olarak bazı meyve ve sebzeler, diğerlerine kıyasla daha az pestisit kalıntısı barındırmaktadır. İşte, diğer mahsullere kıyasla daha az pestisit barındıran meyve ve sebzeler:
- Avokado
- Mısır
- Ananas
- Lahana
- Soğan türleri
- Bezelye
- Papaya
- Kuşkonmaz
- Mango
- Patlıcan
- Kavun
- Karnabahar
- Brokoli
Pestisitin İnsana Zararları Nelerdir?
Pestisitler zehirli maddelerdir ve kimi zaman ne yazık ki haşereler dışındaki canlıları da etkileyebilirler. Bu yüzden yazımızın bu kısmında pestisitin insana zararları nelerdir sorusuna yanıt vereceğiz. Toksik olduklarından dolayı insan sağlığı üzerinde olumsuz etkilere neden olabilen bu pestisitler solunum sorunlarından kansere kadar birçok farklı rahatsızlığa neden olabiliyor.
Bazı türler akut toksik olabilir. Bu, tek bir soluma veya cilde temas sonucunda son derece zararlı veya ölümcül tehlike yaratabilecekleri anlamına geliyor. Belirtiler genellikle maruziyetten hemen sonra görülse bile, kimi vakalarda 48 saat sonrasına kadar görüldüğü de olmaktadır. Bu türdeki zehirlenmeler şu gibi belirtilere neden olur:
- Solunum yolu tahrişi, boğaz ağrısı ve öksürük
- Alerjik reaksiyon
- Göz ve cilt tahrişi
- Mide bulantısı, kusma ve ishal
- Baş ağrısı ve bilinç kaybı
- Aşırı yorgunluk ve halsizlik
Kimi pestisit türlerinin zararları uzun vade görülmektedir ve genellikle düzenli olarak maruz kalma sonucu ile meydana gelir. Düşük dozda oluşan bu maruziyet etkilerini hemen göstermez ama uzun vadede ciddi sağlık sorunlarına neden olur. Bu sağlık sorunları arasında en yaygın görülenleri şunlardır:
- Parkinson hastalığı
- Astım
- Depresyon ve anksiyete
- Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu
- Lösemi ve lenfoma gibi kanser türleri
Pestisit türlerinin büyük bir çoğunluğu kanserojendir, yani bazı hücrelerinizin kontrolsüz olarak çoğalmasına ve çevredeki dokulara yayılmasına neden olur. Pestisitlere tek seferlik maruz kalmalar çok nadiren kansere neden olur ancak düşük dozlarda bile olsa düzenli olarak pestisitlere maruz kalmak mutlaka kansere neden olmaktadır.
Pestisit Zehirlenmesi Belirtileri Nelerdir?
Pestisit zehirlenmesinin belirtileri diğer zehirlenme belirtileri ile aynıdır. Genellikle sıcak çarpması, gıda zehirlenmesi, astım ve diğer hastalıklarla karıştırılmaktadır. Kişi, sırf pestisit kullandıktan sonra hastalandı diye, kişinin zehirlendiğini söylemek mümkün değildir.
Zehirlenme belirtileri tek seferde yüksek miktarda toksik maddeye maruz kalma veya uzun süre boyunca düşük miktarda ama düzenli olarak toksik maddeye maruz kalma gibi sebeplerden meydana gelebilir. Pestisit zehirlenmeleri iki ana gruba ayrılmıştır:
Akut Zehirlenme: Bu zehirlenme türü tek seferlik maruziyet sonucunda meydana gelen ciddi bir zehirlenmedir. Belirtileri genellikle aniden görülmeye başlansa bile kimi vakalarda sonradan da görülmektedir.
Kronik Zehirlenme: Bu zehirlenme türü ölümcül olmayan düşük dozlara, uzun süreler boyunca düzenli olarak maruz kalma sonucu meydana gelmektedir. Belirtilerin çoğunda gerginlik, refleks kayıpları, sinirlilik ve genel sağlığın bozulması gözlemlenmektedir. Hayvanlar üzerinde yapılan bazı araştırmalar, uzun süre pestisitlere maruz kalan hayvanların üreme sağlığında da ciddi gerileme olduğunu kanıtlamıştır.
Hafif Pestisit Zehirlenme Belirtileri
- Baş ağrısı
- Halsizlik
- Bitkinlik
- Baş dönmesi
- Huzursuzluk
- Sinirlilik
- Terleme
- Bulantı
- İshal
- İştahsızlık
- Kilo kaybı
- Dehidrasyon
- Mide bulantısı
- Eklem ağrıları
- Cilt veya gözde kaşıntı
- Burun ve boğazda tahriş
Orta Derece Pestisit Zehirlenme Belirtileri
- Mide bulantısı
- İshal
- Aşırı salya üretimi
- Mide krampları
- Aşırı terleme
- Titreme
- Kas koordinasyonunu kaybetme
- Kas seğirmesi
- Bitkinlik
- Kafa karışıklığı
- Bulanık görme
- Solunum zorluğu
- Öksürük
- Çarpıntı
Ciddi Pestisit Zehirlenme Belirtileri
- Yüksek ateş
- Aşırı susama
- Solunum zorluğu
- Kusma
- Kontrol edilemeyen kas seğirmeleri
- Göz bebeğinin büyümesi
- Kasılmalar
- Soluma zorluğu
- Bilinç kaybı
Ürünlerdeki Pestisit nasıl temizlenir?
Ürünlerdeki pestisit kalıntılarını azaltmak için kullanabileceğiniz basit, güvenli ve güçlü yöntemler şunlardı
Soğuk suyla fırçalayın: Meyve ve sebzeleri soğuk suyla durulayıp yumuşak bir fırçayla fırçalamak bazı pestisit kalıntılarını giderebilir. Meyve ve sebzeleri doğru yıkama yollarına buradan göz atabilirsiniz.
- Kabartma tozusuyu: Bir araştırma, elmaları %1 kabartma tozu ve su karışımıyla yıkamanın pestisit kalıntılarını gidermede tek başına musluk suyuna göre daha etkili olduğunu göstermiştir.
- Meyve ve sebzeleri soyun:Meyve ve sebzelerinin kabuğunun çıkarılması, pestisit kalıntılarının diyetle alımını önemli ölçüde azaltabilmektedir.
- Haşlama:Bir çalışmada, ürünleri haşlama (kaynamaya, ardından soğuğa ve suya maruz bırakma), şeftali dışındaki tüm sebze ve meyve numunelerinde pestisit kalıntı seviyelerinde %50’den fazla azaltmaktadır.
- Kaynatma:Bir araştırma, çileklerin kaynatılmasının pestisit kalıntılarını %42,8-92,9 oranında önemli ölçüde azalttığını ortaya koymuştur.
- Ürünleri ozonlanmış suyla durulayın:Ozonlanmış suyun (ozon adı verilen bir oksijen türüyle karıştırılmış su), pestisit kalıntılarının gıdalardan uzaklaştırılmasında özellikle etkili olduğu saptanmıştır.
BİYOLOJİK MÜCADELE
Biyolojik mücadele, zararlıların popülasyonlarını düşürmek için kimyasal maddeler yerine popülasyonlarını düşürecek diğer canlıların kullanılması. Kültür bitkilerinde zararlılar ve yabancı otlar aleyhine yaşayan organizmaları kullanmak suretiyle zararlı popülasyonu ekonomik zarar eşiği altında tutmak amacıyla yapılan çalışmalardır.
- Predatör: Zararlı böcekleri
- Parazitoid: Zararlı böceklerin yumurta, larva, pupa ve erginleri üzerine ya da içerisine yumurta bırakan ve ergin öncesi dönemini onların içerisinde beslenmek suretiyle devam ettiren ve böylece ölümlerine neden olan canlılar.
- Patojen: Zararlı böcekleri hastalandıranlar.
- Vektör: Genel olarak taşıyıcı anlamına gelir. Hastalığın taşınmasını sağlayan böcekler.
Biyolojik zararlı mücadelesi ile ilgili üç temel strateji vardır: Klasik (dışarıdan getirme), zararlının doğal bir düşmanı yerleşip kontrolü sağlaması umuduyla salınır; Çoğaltma, hızlı zararlı kontrolü için büyük miktarda doğal düşmanlar üretilir ve salınır ve koruma, doğada zaten mevcut düşmanların normal süreçlerle yaşamasını sağlayacak önlemler alınır.
PESTİSİT KALINTISI NEDENİYLE İHRACATTAN GERİ DÖNEN ÜRÜNLER İÇİN GERÇEKLEŞTİRİLECEK İŞLEMLER
25.11.2011 tarih ve 28123 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan “Bitkisel Gıda ve Yemin İhracatında Sağlık Sertifikası Düzenlenmesi ve İhracattan Geri Dönen Ürünler İçin Uygulama Yönetmeliği” ile Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğünün 10.03.2015 tarih ve 9965 sayılı “Bitkisel Gıda ve Yem İhracat Uygulama Talimatı” kapsamında ihracattan geri dönen ürünler ile ilgili olarak yapılacak işlemler;
İhraç edilen ürünlerin çeşitli nedenlerle geri dönmesi durumunda;
- İhracatı gerçekleştiren firma tarafından ihracattan geri dönen başvurusu yapılmalıdır.
- Üreticileri farklı olan ya da ayrı ayrı sağlık sertifikaları ile ihraç edilmiş ürünler için ayrı ayrı başvuru yapılması gerekmektedir.
- Başvuru dilekçesi ve ekleri formata uygun ve eksiksiz olmalıdır.
- İlgili Gümrük Müdürlüğü’nden İl Müdürlüğüne hitaben yazılmış olan ve ürünlerin denetiminin yapılmasını talep eden yazı
- Ürünlerin ihracatı aşamasında alınmış sağlık sertifikası (alınmışsa)
- Ürünler organik ise müteşebbis ve organik ürün sertifikası
- Ürünlerin ihracatı aşamasında kesilen ihracat faturası ve gümrük beyannamesi
- Ürünlerin iadesi aşamasında kesilen iade faturası (ürün yurt dışında teslim alınıp iade edildiyse)
- Ürünlerin geri dönüşü nedeniyle açılan gümrük beyannamesi (antrepo beyannamesi, özet beyanname vs.)
- Ürünlerin geri dönme nedeninin izah eden yazılı (ıslak kaşeli şirketi temsile yetkili kişi imzalı) açıklama (iade eden işletme tarafından, eğer ürünler gittiği ülke gümrüğünden geri döndüyse ihracatçı işletme tarafından)
- Vekaletname (Ek-5) ya da İmza Sirküleri
İbraz edilmelidir.
Pestisit Denetimi:
- Başvuru işlemleri tamamlanan ürünler için Tarım ve Orman Bakanlığı kontrol görevlileri tarafından yerinde denetim gerçekleştirilir.
- Resmi kontrolü gerçekleştirilen ürünlerin bilgilerinin (Örn. Ürün adı, parti numarası, Son Tüketim Tarihi, Üretici işletme Bilgileri vs.) ihracatı yapılırken beyan edilenlerden farklı olduğunun tespit edilmesi halinde ürünlerin yurda girişine izin verilmez, elleçleme yapılamaz.
- Resmi kontrolü sonucunda etiketlerinde zorunlu etiket bilgileri dışında uygunsuzluk tespit edilen ürünlerin elleçlenmesine izin verilebilir, bu aşamada taahhütname talep edilir.
- Resmi kontrol aşamasında insan, hayvan ve bitki sağlığı açısından riski bulunan ürünlerden numune alınır ve yetkili laboratuvarlarda analizleri yaptırılır.
- Son Tüketim Tarihi geçmiş, bozulmuş, kokuşmuş, çürümüş, yabancı madde karışmış ve/veya analizleri sonucu uygunsuzluk tespit edilmiş ürünlerin (şahit numune aşaması sonrasında) yurda girişine izin verilmez.
- Uygunluk ya da uygunsuzluk tespiti yazılı olarak ilgili Gümrük Müdürlüğüne ve başvuran firmaya bildirilir.
- Yurda girişine izin verilmeyen ürünler sağlık için tehlike oluşturmaması şartıyla ve uygunsuzluğun tespitinden sonra 7 gün içerisinde yazılı talep olması halinde farklı bir ülkeye gönderilebilir. (Alıcı ülke yetkili makamlarının ürünün kabul edileceğine dair resmi yazı sunması ya da alıcı ülkenin uygunsuzluk konusunda mevzuatının tercümesi ve yayımlandığı web sitesi ile sunulması halinde)
- Yurda girişine izin verilmeyen ürünler Bakanlık izni ile özel işleme tabi tutulabilir.
BİTKİ KORUMA ÜRÜNLERİ DENETİMİ
Bitki koruma ürünlerinin etiket bilgilerine göre kullanımının denetlenmesi ile insan sağlığına yönelik oluşabilecek risklerin önlenmesi, doğal dengenin korunması ve bitkisel üretimin sürdürülebilirliğinin sağlanması amacıyla, Bitkisel Üretim ve Bitki Sağlığı Şube Müdürlüğümüzce 2024 yılı Hasat Öncesi Pestisit Denetimi Programı numune alım işlemleri, mart ayı itibari ile başlamıştır.
Her yıl, ticari olarak üretim yapan üreticilerimizin üretim yapmış oldukları sera ya da açıktaki üretim alanlarından, hasat öncesi ya da hasat esnasında, Maydanoz, Roka, Nane Ispanak, Marul, Domates, Hıyar, Çilek, Fındık, gibi taze sebze ve meyvelerden, yıl boyunca pestisit kalıntı kontrolleri için numune alınıp, Samsun Gıda Kontrol Laboratuvarlarınca analiz işlemleri yapılmaktadır.
Denetim esnasında gerekli kolaylığı göstermeyenler ile analiz sonucunda talimata aykırı, ruhsatsız, tavsiye dışı, yasaklı veya doz aşımı, Bitki Koruma Ürünü kullanımı, tespit edildiğinde 5996 sayılı “Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu” gereği idari yaptırım olarak, 14.600,02 TL den, 73.148,49 TL ye kadar para cezası ve Ürün İmhası uygulanacaktır.
Denetim programı sayesinde; Bitkisel ürünlerde hatalı veya tavsiye dışı pestisit kullanımı nedeniyle insan sağlığına yönelik oluşabilecek risklerin önlenmesi amacıyla hasat edilmek üzere olan bitkisel ürünlerin hasat edilmeden önce denetlenmesi sağlanmaktadır. Türkiye genelinde, denetim ve numune işlemleri yıl boyunca devam edecektir.
